در دنیای امروزی که اطلاعات، حرف اول را می‌زند، نیاز به یک سیستم حروف‌چینی قوی و مطمئن برای انتقال این اطلاعات، بیش از پیش احساس می‌شود. سیستمی که اصول صحیح حروف‌چینی را تا حدودی رعایت کند و به کاربر این امکان را بدهد که نوشتههای خود را به بهترین شکل ممکن و با کیفیت بالا حروف‌چینی کند. برای رسیدن به این هدف، اکثر کاربران، به خصوص کاربران ایرانی، به سراغ نرم‌افزارهای واژه‌پردازی مانند مایکروسافت ورد می‌روند. نرم‌افزاری که شاید برای حروف‌چینی نوشتههای کوتاه، گزینه‌ای مناسب باشد؛ اما به هیچ وجه، در نوشتههای بلند، انتظارات یک حروف‌چین حرفه‌ای را برآورده نمی‌کند؛ لذا جهت حروف‌چینی یک نوشته بلند که حاوی تعداد زیادی شکل، جدول، بخش، فرمول ریاضی و… باشد، بدون شک، لاتک هم می‌تواند یک انتخاب برای این کار به حساب بیاید.
لاتک چیست؟
برای جواب دادن به این سوال، ابتدا باید با تِک آشنا شویم. در سال ۱۹۷۸ میلادی، دانلد کانوث (Donald Knuth) که یکی از برجسته‌ترین استادان علوم کامپیوتر در دانشگاه استنفورد آمریکاست، هنگام بازبینی نسخه پیش از چاپ جلد دوم کتاب مشهورش به نام «هنر برنامه‌نویسی کامپیوتر»، از کیفیت بسیار پایین حروف‌چینی آن شوکه شد. به همین خاطر تصمیم گرفت که خود یک سیستم حروف‌چینی ابداع کند که برای حروف‌چینی متن‌های علمی، به خصوص متن‌هایی که دارای فرمول‌های ریاضی است، کیفیت بالایی داشته باشد. این سیستم، تِک (TeX) نام گرفت.
او ابتدا فکر می‌کرد که این کار، ۶ ماه طول می‌کشد؛ اما چون قصد داشت که هنگام ساخت، بسیاری از جنبه‌های مربوط به حروف‌چینی حرفه‌ای مانند چینش حروف در صفحه، الگوریتم‌های شکستن خط، فاصله بین حروف و فرمول‌های ریاضی، قالب‌بندی صفحات، نحوه اضافه کردن پانویس، شکل و جدول و… را در نظر بگیرد، ساخت این سیستم حروف‌چینی، ۱۰ سال به طول انجامید. صرف این مقدار زمان، ارزشش را داشت؛ چون سیستمی به وجود آمد که نوشتههای مختلف را با کیفیت بسیار بالایی، حروف‌چینی می‌کرد؛ اما این کیفیت حیرت‌آور، هزینه‌ای هم داشت و آن، پیچیدگی کار با این سیستم بود. به همین خاطر، در سال ۱۹۸۵، ریاضی‌دانی به نام لسلی لامپرت (Leslie Lamport)، مجموعه‌ای از ماکروها را ایجاد کرد که به کاربر اجازه می‌داد به آسانی با تِک ارتباط برقرار کرده و با آن کار کند. او ۲ حرف اول نام خانوادگی خود یعنی LA را به TeX اضافه کرد و نام آن را LaTeX گذاشت.
لاتک، به سرعت جای خود را در بین جامعه دانشگاهی باز کرد و بسته‌های متنوعی برای اضافه کردن امکانات جدید به آن نوشته شد؛ به طوری که امروزه به طور گسترده‌ای برای حروف‌چینی نوشتههای علمی و پژوهشی از آن استفاده می‌شود. تعداد این بسته‌ها در زمان نوشتن این پست، بیش از ۴۵۰۰ بسته است که توسط بیش از ۲۱۰۰ نفر از سراسر دنیا نوشته شده است.
یکی از نکات جالب در مورد طراحی سیستم تِک این است که کانوث به حدی به بی‌نقص بودن کارش اطمینان داشت که برای کسانی که اشکالی در تِک پیدا و آن را گزارش بدهند، جایزه‌ای ۲٫۵۶ دلاری تعیین کرد که به صورت چک، به فرد تعلق می‌گرفت. این جایزه، هر سال دو برابر شده و در حال حاضر، مبلغ آن، ۳۲۷٫۶۸ دلار! است. البته این دست و دل‌بازی کانوث، باعث فقیر شدن او نشده است؛ چون از یک طرف، تعداد بسیار کمی باگ گزارش شده است و از طرف دیگر، کسانی که برنده این جایزه‌ها می‌شوند، به جای نقد کردن چک‌ها، آن‌ها را قاب گرفته و با افتخار روی دیوار اتاق‌شان نصب می‌کنند تا نشان دهند باگی را در تِک کشف کرده‌اند.
نماد تک و لاتک
در بین کاربران تک و لاتک، نقاشی زیر به عنوان نماد تک و لاتک معروف شده است. این نقاشی، به وسیله هنرمند مشهوری به نام دون بیبی (Duane Bibby) برای استفاده در مثال‌های کتاب راهنمای تک دانلد کانوث، کتاب راهنمای لاتک لسلی لامپرت و دیگر کتاب‌های مرتبط با تک و لاتک کشیده شده است. به همین خاطر، این نماد زیبا، امروزه زینت‌بخش پوستر کنفرانس‌های مرتبط با تک و لاتک، تی‌شرت‌ها و لیوان‌های قهوه‌خوری تبلیغاتی هستند.
در قسمت‌های بعدی این مقاله، مقایسه‌ای بین سیستم حروف‌چینی لاتک و واژه‌پردازها انجام می‌دهیم. سپس بسته حروف‌چینی فارسی زی‌پرشین را معرفی کرده و نگاهی به چند نمونه از خروجی‌های آن خواهیم انداخت. پس با «پانویس» همراه باشید.
پانویس ۱: مقاله بالا، قبل از انتشار در «پانویس»، برای نخستین کنفرانس بین‌المللی پردازش خط و زبان فارسی در دانشگاه سمنان ارسال شده است.
لینک ثابت: https://panevis.ir/?p=63
منبع: + و +
سلام
جناب دامن افشان خسته نباشید
بنده یه مقدار راجع به کار با زی پرشین میخواستم سوال بپرسم
امکان داره تلفنی باهاتون صحبت کنم؟
سلام
واقعا مقاله‌ی کاملی بود.
ممنون از وقتی که گذاشتین.
سلام. امکان استفاده و بازنشر برخی از مطالب این سایت وجود دارد یا خیر؟
بله؛ البته با ذکر منبع.
سلام
ممنونم
سایت مفیدی دارید
پیشنهاد می کنم گزینه ای برای پرینت بگذارید
راستش خودمم توی فکرش هستم، اما فعلاً یه خورده توی دانشگاه، سرم شلوغه. ممنون به خاطر یادآوری.
سلام وحید جان
تبریک وبسایت خوبی داری ،مطالب جالب و کاملی گذاشتی، استفاده کردم.
با آرزوی موفقیت.
سلام وحید جان
سایت جدیدت مبارکه.
جا داره ازت به عنوان دوست خوب لاتکی من صمیمانه تشکر کنم که خیلی مطلب‌های لاتکی را صبورانه بهم یاد دادی.
میشه ایده‌ی انتخاب اسم سایت به عنوان پانویس را بگی؟ برا م جالبه.
سلام
ممنون. لطف داری هادی جان. منم چیزهای زیادی از شما یاد گرفتم.
برای این انتخاب، دلیل‌های زیادی دارم که به زودی، در صفحه درباره من، درباره‌ش می‌نویسم.