نشانه‌گذاری و کاربرد نشانه نقطه در نوشتار

در نوشته «انواع ویرایش: فنی؛ زبانی-ساختاری و تخصصی-علمی» قول دادم که در قالب چند نوشته، مهم‌ترین قوانین آیین نگارش را در وبلاگ منتشر کنم. در این نوشته، ابتدا با تعریف «نشانه‌گذاری» و بعد با کاربرد نشانه نقطه آشنا می‌شویم. قبل از شروع، یک بار دیگر از جناب آقای دکتر حسن‌ذوالفقاری، نویسنده کتاب «راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی» که اجازه دادند این مطالب را در اینجا منتشر کنم، تشکر می‌کنم.

نشانه‌گذاری چیست؟

نشانه‌گذاری (Punctuation)، به کار بردن نشانه‌ها و علامت‌هایی است که خواندن و در نتیجه فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهام‌ها کمک می‌کند.

نشانه‌گذاری به معنای امروزی آن، در زبان فارسی، سابقه چندانی ندارد و در یکی دو قرن اخیر، به پیروی از نوشته‌های غربیان در زبان فارسی نیز رایج شده است. اصول نشانه‌گذاری در زبان فارسی، برگرفته از زبان‌های اروپایی، به خصوص فرانسوی و انگلیسی است. هیچ نوع نشانه‌گذاری شاخصی در کتابت زبان فارسی تا پیش از آشنایی ایرانیان با زبان و خط ملت‌های غربی وجود نداشته است.

نشانه‌گذاری در ویرایش می‌تواند از جمله ساده‌ترین موارد رعایت درست‌نویسی و خوانانویسی و عامل رفع بسیاری از ابهام‌ها به شمار آید؛ اما متأسفانه به این مقوله در نوشتار، کمتر توجه می‌شود. باید توجه داشت که در نشانه‌گذاری، زیاده‌روی و کوتاهی، هر دو عیب است. نشانه‌گذاری، امری دقیق و قانونمند است؛ ذوقی و دل‌بخواهی نیست.

برای نشان دادن اهمیت نشانه‌گذاری، به قطعه شعر زیر از سهراب سپهری توجه کنید که به دو صورت مختلف می‌توان آن را خواند و معنا کرد که هر دو خوانش، به ابعاد هنری شعر، کمک می‌کند:

کوچه باغش پُرموسیقیِ باد
کوچه باغش پُرموسیقیْ باد

در خط اول، «باد» همان معنی معمولی را می‌دهد؛ در حالی که در خط دوم، «باد» یک فعل دعایی است. شکل زیر نیز می‌تواند گویای اهمیت نشانه‌گذاری باشد:

حال که با نشانه‌گذاری و اهمیت آن آشنا شدیم، با کاربرد نشانه نقطه در زبان فارسی آشنا می‌شویم:

کاربرد نقطه در زبان فارسی

۱. در پایان جمله‌های خبری یا انشایی:

دور تازه مذاکرات ایران با گروه ۵+۱ در ژنو برگزار می‌شود.
هر که بامش بیش، برفش بیشتر.

۲. بعد از کوته‌پاسخ‌ها:

پرسیدم: «دیدنش رفتی» گفت: بله.

۳. پس از نشانه‌های اختصاری:

سال ۳۲۲ ق. م. (قبل از میلاد مسیح)
سال ۴۲۸ هـ. ق. (هجری قمری)
هـ. الف. سایه (هوشنگ ابتهاج)
O. N. P. E (انجمن ملی حمایت کودکان)

نکته ۱: در هنگام نوشتن نشانه‌های اختصاری کلمات خارجی با حرف‌های فارسی، اگر کلمه‌ فارسی، دو یا چند حرفی باشد، لازم نیست بین اجزای آن‌ها نقطه بیاید:

B. B. C > بی‌بی‌سی
J. B. Pristly > جی‌بی‌پریستلی

ولی اگر کلمه فارسی، تک‌حرفی باشد، نشانه نقطه می‌آید:

D. D. T > د.د.ت

نکته ۲: بین نشانه‌های اختصاری مشهور می‌توان نقطه نگذاشت:

NATO > ناتو

۴. پس از نقل‌ قول غیرمستقیم یا جملات پرسشی غیرمستقیم:

دیروز به استاد گفتم که کتاب جدیدش کی چاپ می‌شود.

دقت داشته باشیم که در پایان چنین جملاتی، به اشتباه، نشانه سوال قرار ندهیم.

۵. پس از اعداد و حرف‌های فارسی و لاتین برای جدا کردن عنوان‌ها از یکدیگر:

۱.  آ.   A. و   I.

در موارد زیر، به افزودن نقطه نیازی نیست:

آ. پس از پانویس‌هایی که به شکل جمله نیستند:

1. Vahid Damanafshan

(توضیح: عدد ۱ و کامای فارسی نشان داده شده در بالا، باید به انگلیسی باشد که متأسفانه در اینجا، به فارسی نشان داده شده است.)

ب. توضیح شکل‌ها، عکس‌ها و جدول‌ها که به شکل جمله نیستند:

شکل ۷. ۱۲: پراکندگی جمعیت در مناطق شهری

پ. پس از عنوان کتاب، مقاله، خبر، حتی اگر به شکل جمله باشد:

شهری که در آن زیستم

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کنید، رعایت فاصله بین نشانه نقطه و کلمه‌های قبل و بعد از خود است. همان‌طور که در شکل زیر نیز می‌بینید، نشانه نقطه به کلمه قبل از خود می‌چسبد؛ اما یک فاصله با کلمه بعد از خود دارد:

در نوشته‌های بعدی «پانویس»، با دیگر نشانه‌های زبان فارسی آشنا می‌شویم. اگر می‌خواهید از انتشار این نوشته‌‌ها باخبر شوید، مشترک خوراک «پانویس» و یا مشترک ای‌میلی «پانویس» شوید.

منبع: کتاب «راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی»
لینک ثابت: https://panevis.ir/?p=794