پاسخ به چند سوال درباره دزدی علمی (۱)

دنیای جدید پژوهش‌های علمی، در سال‌های اخیر، هم به دنیایی بزرگ‌تر و هم به دنیایی کوچک‌تر تبدیل شده است. دنیای کوچک‌تر از این نظر که پژوهشگران به سادگی می‌توانند پشت یک کامپیوتر بنشینند و در کوتاه‌ترین زمان به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند. آن‌ها دیگر به منابع اطلاعاتی ناچیز موسسه‌ها و دانشگاه‌های خود محدود نیستند و به بانک‌های اطلاعاتی جهانی دسترسی دارند. دنیای بزرگ‌تر از این نظر که نسبت به قبل، پژوهشگران بیشتری وارد صحنه شده‌اند و سطح رقابت را بالا برده‌اند. همان‌طور که تکنولوژی و جهانی شدن، دنیای پژوهش‌های علمی را تغییر داده است، وسایل و انگیزه‌های بی‌اخلاقی‌ و دزدی علمی یا همان Plagiarism در حال افزایش است. در این نوشته و نوشته بعدی در وبلاگ، به سوال‌های رایجی که اغلب در ارتباط با دزدی علمی پیش‌ می‌آید و همچنین جواب آن‌ها پرداخته می‌شود. نوشته را با تعریف دزدی علمی شروع می‌کنیم.

دزدی علمی چیست؟

دزدی علمی یا سرقت علمی یا دستبرد فکری به معنی کپی افکار، ایده‌ها، روش‌ها و به طور کلی کارهای دیگران و جا زدن آن‌ها به عنوان کار خود است. این اصطلاح معمولاً در محیط‌های علمی و دانشگاهی استفاده می‌شود. کار هر شخصی به طور خودکار تحت کپی‌رایت او قرار می‌گیرد و نقض کپی‌رایت، یک عمل غیرقانونی است. کشورهای مختلف، قوانین کپی‌رایت مختلفی دارند و بعضی از کشورها مثل ایران هنوز پیمان‌نامه برن که در مورد قانون کپی‌رایت است را امضا نکرده‌اند.

آیا اهمیتی دارد که چه مقدار از اثر، کپی می‌شود؟

اگر بخش بسیار کوچکی هم از کار فرد دیگری کپی شود، باز هم دزدی به حساب می‌آید. به طور خلاصه دزدی، دزدی است؛ چه یک جمله باشد چه یک فصل از یک کتاب. با این حال، شدت مجازات ممکن است برای دزدی‌های کوچک نسبت به دزدی‌های بزرگ‌ تفاوت داشته باشد.

اگر واژه‌ها و جمله‌بندی تغییر کرده باشند، باز هم دزدی به حساب می‌آید؟

بله. دزدی علمی شامل ایده‌ها و واژه‌ها هم می‌شود؛ بنابراین اگر از اثری استفاده کرده و واژه‌ها را تغییر داده باشید (که به آن جمله‌بندی دوباره یا paraphrasing می‌گویند)، باز هم باید به آن اثر، ارجاع بدهید؛ بنابراین اگر مثلاً پاراگرافی از یک مقاله یا کتاب را خلاصه‌سازی می‌کنید و یا آن پاراگراف را با هدف آسان‌تر کردن فهم آن تغییر می‌دهید، چون از ایده آن استفاده کرده‌اید، باید به آن ارجاع بدهید.

تفاوت نقل‌قول با جمله‌بندی دوباره چیست؟

هم نقل‌قول و هم جمله‌بندی دوباره به ارجاع‌دهی نیاز دارند. در هنگام نقل‌قول، چند واژه یا یک جمله را دقیقاً بازتولید می‌کنید؛ علامت نقل‌قول در اطراف آن قرار می‌دهید و منبع آن را در ابتدا یا انتهای آن می‌نویسید. در هنگام جمله‌بندی دوباره، با وجود اینکه واژه‌ها و جمله‌بندی تغییر می‌کنند، اما باز هم مفهوم آن دست‌نخورده باقی می‌ماند و بنابراین باید منبع آن را ذکر کنید؛ هر چند نیازی به گذاشتن علامت نقل‌قول در اطراف آن نیست. با وجود این اگر در هنگام جمله‌بندی دوباره، جمله‌بندی‌تان خیلی نزدیک به اثر اصلی باشد به طوری که بیشتر شبیه یک نقل‌قول باشد تا یک جمله‌بندی دوباره، این کار حتی در صورت ذکر منبع، می‌تواند دزدی به حساب بیاید؛ بنابراین اگر نمی‌توانید یا نیازی نیست که جمله‌بندی بخشی از اثر اصلی را زیاد تغییر دهید، بهتر است برای جلوگیری از دزدی علمی، آن را به صورت نقل‌قول در نوشته‌تان استفاده کنید.

چه می‌شود اگر اثرم به طور تصادفی با اثر دیگری یکسان در بیاید؟

احتمال اینکه دقیقاً از واژه‌های شخص دیگری استفاده کرده باشید، بسیار کم است؛ اما ممکن است ایده‌تان یا واژه‌های‌تان بسیار شبیه به ایده یا واژه‌های دیگران باشد. در این حالت اگر بتوانید با ارایه مدارک و شواهدی از روند پژوهش‌تان ثابت کنید که آن ایده، ایده خودتان است، مشکل حل می‌شود و کارتان به عنوان «انطباق» شناخته می‌شود. این وضعیت بارها و بارها در تاریخ علم اتفاق افتاده است؛ آنجایی که گاهی روشی، فرمولی یا دستگاهی به طور همزمان و مستقل از یکدیگر توسط افراد مختلف در نقاط مختلف دنیا خلق می‌شد و هر کس که زودتر آن را ارایه می‌داد، به نام او ثبت می‌شد. با این وجود مواظب بازتولید ناخودآگاهانه مطالبی که قبلاً خوانده‌اید و فراموش کرده‌اید باشید: اگر اعتقاد دارید که تحت تأثیر منبعی قرار گرفته‌اید و از آن الهام گرفته‌اید، باید به آن ارجاع بدهید.

اگر به منبع، ارجاع بدهم، جلوی دزدی گرفته می‌شود؟

لزوماً نه؛ زیرا به این بستگی دارد که چه مقدار از آن منبع استفاده کرده باشید. به عنوان مثال اگر کل یک پاراگراف را نقل‌قول کرده باشید و حتی به آن ارجاع داده باشید؛ اما خودتان هیچ توضیحی به آن اضافه نکرده یا مقایسه‌ای با منابع دیگر در مورد آن انجام نداده باشید، این کار ممکن است دزدی به حساب بیاید. چنین وضعیتی تحت عنوان سیاست «استفاده منصفانه» قانون کپی‌رایت قرار می‌گیرد که می‌گوید بخش‌های کوچکی از متن می‌تواند در صورت ارجاع‌دهی بازتولید شود. اگر در اثری که تحویل داده‌اید، به طور چشمگیری از واژه‌های دیگران استفاده شده است، کار جدیدی انجام نداده‌اید و درک عمیق‌تر و بهتری از موضوع را به نمایش نگذاشته‌اید. به یاد داشته باشید که هدف تحویل یک مقاله، ارایه مطالب و مفاهیم جدید است.

حالت دیگری وجود دارد که در آن، با وجود ذکر منبع، باز هم دچار دردسر می‌شوید: اگر از کار فردی برای تأیید کار خودتان که کاملاً با کار آن فرد متفاوت است، استفاده کنید، مرتکب بدجلوه دادن (misrepresentation) شده‌اید که ممکن است به اعتبار علمی‌تان صدمه بزند؛ پس مراقب باشید مطالبی که بیان می‌کنید، توسط یک منبع مرتبط و معتبر همراهی بشوند؛ نه هر منبعی!

در نوشته بعدی، با سوال‌های دیگری در ارتباط با دزدی علمی آشنا می‌شویم. اگر می‌خواهید از انتشار این نوشته باخبر شوید، می‌توانید مشترک خوراک «پانویس» و یا مشترک ای‌میلی «پانویس» شوید. دقت داشته باشید که برای دریافت اشتراک ای‌میلی باید ای‌میلی که از طرف وبلاگ برای‌تان فرستاده می‌شود را تأیید کنید.

منابع: + و + و +
لینک ثابت: https://panevis.ir/?p=1125